Książka jest poświęcona recepcji i twórczemu wykorzystywaniu średniowiecznych dzieł malarstwa i rzeźby w XVI–XVIII w. Zmiany artystycznych opraw, a także ocen dawnych obrazów, dokonujące się między reformacją a sekularyzacją, zazębiały się z przemianami historiografii i piśmiennictwa o sztuce. Złożony i niejednoznaczny stosunek do dawnych obrazów i rzeźb został więc potraktowany jako synekdocha rozmaitych postaw wobec średniowiecza w epoce nowożytnej. Reformacja, która ponownie obudziła spór o obrazy i o przeszłość Kościoła, przyczyniła się do powolnych przekształceń wnętrz średniowiecznych świątyń, jednak zarówno katolicy, jak i luteranie wciąż zachowywali i restaurowali wiele elementów dawnego wyposażenia, traktowanych jako pamiątki przeszłości. Dopiero po wojnie trzydziestoletniej, zwłaszcza w XVIII stuleciu, liczne średniowieczne dzieła padły ofiarą gruntownych barokizacji kościołów, jednak niektóre obrazy – przede wszystkim czczone jako cudowne wizerunki – właśnie wówczas umieszczono w nowych oprawach architektoniczno-rzeźbiarskich. W drugiej połowie XVIII w. odkryto wreszcie wartość artystyczną dawnych obrazów i figur, budzących już wcześniej zainteresowanie kolekcjonerów i podróżników, co zbiegło się w czasie z krystalizowaniem się nowej dyscypliny akademickiej – historii sztuki.

• PODZIĘKOWANIA

WSTĘP

• Przedmiot badań, ramy terytorialne i czasowe
• Stan badań
• Cele pracy

WPROWADZENIE. PRZESZŁOŚĆ JAKO PRZEDMIOT SPORU

• Renesans, reformacja i nowa wizja przeszłości
• Badanie przeszłości i spory wyznaniowe
• Historyczne argumenty w sporach o obrazy
• Obrazy jako argumenty w sporach historycznych

Część I. RECEPCJA
Rozdział 1. ZMIANY WYPOSAŻENIA KOŚCIOŁÓW I LOSY DAWNYCH DZIEŁ

• Granice ikonoklazmu
• Średniowieczne wyposażenie kościołów luterańskich do połowy XVI wieku
• Skutki „drugiej reformacji” dla średniowiecznego wyposażenia kościołów
• Średniowieczne wyposażenie kościołów katolickich w dobie reformy trydenckiej
• Średniowieczne wyposażenie kościołów ewangelickich po wojnie trzydziestoletniej
• Średniowieczne wyposażenie kościołów katolickich po wojnie trzydziestoletniej
• Średniowieczne wyposażenie kościołów w 2. połowie XVIII wieku

Rozdział 2. RESTAURACJE I PRZEKSZTAŁCENIA OBRAZÓW I FIGUR

• „Restauracja” w epoce nowożytnej
• Uzupełnienia i dodatki

Rozdział 3. PRZEKSZTAŁCENIA I ADAPTACJE NASTAW OŁTARZOWYCH DO POŁOWY XVII WIEKU

• Średniowieczne nastawy ołtarzowe w kościołach katolickich
• Średniowieczne nastawy ołtarzowe w kościołach luterańskich
• Różnice wyznaniowe i wspólnota tradycji artystycznej

Rozdział 4. ADAPTACJE ŚREDNIOWIECZNEGO WYPOSAŻENIA KOŚCIOŁÓW PO POŁOWIE XVII WIEKU

• Adaptacje dawnych tryptyków w kościołach luterańskich
• Recepcja średniowiecza w ewangelickiej pobożności pasyjnej
• Fragmenty dawnych nastaw w ambonach i ołtarzach kazalnicowych
• Nastawy powstające w wyniku kilkakrotnych uzupełnień dawnych dzieł

Część II. TWÓRCZOŚĆ
Rozdział 1. OBRAMIENIA DAWNYCH OBRAZÓW I FIGUR KULTOWYCH
OD PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA DO POŁOWY XVII WIEKU

• Teologia i estetyka obrazu kultowego
• Obrazy i ich obramienia w późnym średniowieczu
• Obramienia dawnych obrazów kultowych w Rzymie do połowy XVII wieku
• Bel composto
• Obramienia dawnych obrazów i figur kultowych po północnej stronie Alp w 1. połowie XVII wieku

Rozdział 2. OBRAMIENIA DAWNYCH OBRAZÓW I FIGUR KULTOWYCH W EUROPIE ŚRODKOWEJ PO POŁOWIE XVII WIEKU

• Średniowieczny obraz w barokowym ołtarzu
• Średniowieczny obraz w barokowym kościele

Część III. OPINIE
Rozdział 1. PRZESZŁOŚĆ I KULT

• Per antichita e miracoli. Dawność i cudowność jako kryteria decydujące o koronacjach obrazów maryjnych
• Dawne obrazy maryjne w sanktuariach dynastycznych, państwowych i narodowych
• Obrazy, relikwie i pamiątki

Rozdział 2. WARTOŚĆ ESTETYCZNA

• Vecchia maniera greca, goffa e sproporzionata. Ocena sztuki dawnej we włoskiej historiografii artystycznej XIV–XVI wieku
• Veneranda antiquitas. Dawne malarstwo jako wzór prostoty i symbol początków w apologii obrazu sakralnego
• Cosa pretiosa per pittura greca. Starożytnictwo, kolekcjonerstwo i zmiana oceny sztuki średniowiecznej w XVII i XVIII wieku
• Altt und abschaeulich – auf alte manier hubsch gemalet. Opinie wizytatorów

KONKLUZJE

• Część i całość: dawny obraz w nowym obramieniu
• Wtopienie i wyodrębnienie: dawne dzieło a nowy smak epoki
• Przyswojenie i reinterpretacja: dawne obrazy jako argumenty w sporach i pamiątki przeszłości

ZAKOŃCZENIE. DAWNE OBRAZY JAKO ZABYTKI I DZIEŁA SZTUKI
Bibliografia
Summary
Indeks osób
Indeks miejscowości
Spis ilustracji